Sprawdź, czy nie pracujesz na czarno

Jak sprawdzić, czy pracodawca zatrudnia Cię legalnie? Jakie czerwone flagi powinny Cię zaalarmować? Co Ci grozi, jeśli do pracodawcy, który zatrudnił Cię bez umowy, przyjdzie kontrola?

W tym artykule poruszamy następujące kwestie:

1. Co sprawdzić, by mieć pewność, że pracodawca zatrudnia legalnie?
2. Co grozi za prace „na czarno” i wypłacanie lub pobieranie wynagrodzenia „pod stołem”?

Zobacz więcej

Co sprawdzić, by mieć pewność, że pracodawca zatrudnia legalnie?

Chcesz mieć pewność, że nie będziesz pracować na czarno i będziesz mieć pełne przywileje pracownicze, a od Twojego wynagrodzenia będą odprowadzane wszystkie składki? Krok po kroku wyjaśniamy, na co zwrócić uwagę przy rekrutacji i w pierwszych dniach pracy.

Krok 1. Ogłoszenie rekrutacyjne – sprawdź, czy firma istnieje

Pierwszym kontaktem potencjalnego pracownika z firmą jest zazwyczaj ogłoszenie rekrutacyjne. Zanim wyślesz CV, zwróć uwagę, czy podano w nim nazwę firmy lub agencji, która prowadzi rekrutację. Jeśli nie znasz nazwy, to nie zaszkodzi szybka weryfikacja:

czy taka firma faktycznie istnieje (np. wpisując jej dane w wyszukiwarkę KRS lub CEIDG),
jeśli jest to agencja rekrutacyjna, to czy jest wpisana do Krajowego Rejestru Agencji zatrudniania – na stronie http://www.stor.praca.gov.pl

Wysyłając dokumenty aplikacyjne (np. CV) i przechodząc proces rekrutacyjny pamiętaj, że żadna legalnie działająca firma nie pobiera opłat za proces rekrutacji.

Krok 2. Dokumenty przed podpisaniem umowy – czy masz skierowanie na badania?

Przed podpisaniem umowy musisz wypełnić kwestionariusz osobowy dla osoby ubiegającej się o zatrudnienie. Będzie to dokument zawierający Twoje dane osobowe, a wzór otrzymasz od pracodawcy.

Pracodawca zatrudniający Cie na umowę o pracę musi też wysłać Cię na wstępne badania lekarskie medycyny pracy. Jak wynika bowiem z art. 229 § 4 k.p. pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Koszt tego badania ponosi pracodawca.

Jeśli zatem pracodawca chce podpisać umowę, ale nie dał Ci ani skierowania na badania, ani kwestionariusza osobowego, to zachowaj czujność – prawdopodobnie nie zamierza jej podpisać.

Warto dodać, że badaniom wstępnym nie podlegają osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą. W takiej sytuacji pracodawca poprosi Cię jednak o przedstawienie zaświadczenia lekarskiego, z poprzedniego badania, które wciągnie do akt.

Ten obowiązek nie dotyczy również osób zatrudnionych na umowę zlecenie i umowę o dzieło.

Krok 3. Podpisanie umowy o pracę – czy jest to dokument w formie pisemnej?

Do podpisania umowy o pracę musi dość przed rozpoczęciem pracy. Brak potwierdzenia na piśmie umowy zawartej z pracownikiem to wykroczenie, które jest zagrożone karą grzywny w wysokości od 1-30 tyś złotych ( art. 281 pkt 2 k.p.).

Jeśli pracodawca chce, abyś rozpoczął pracę, zanim podpiszecie umowę, to działa nielegalnie. Może to oznaczać też, że takiej umowy nie zamierza podpisywać!

Podpisując umowę sprawdź, czy dane pracodawcy się zgadzają, a dokument nie zawiera sformułowań, które byłyby sprzeczne z przepisami zawartymi w polskim prawie. W razie wątpliwości poproś pracodawcę o wyjaśnienie.

Krok 4. Informacja o warunkach zatrudnienia – należy ją otrzymać od pracodawcy

Pracodawca ma 7 dni na to, by poinformować Cię na piśmie o:

obowiązującej pracownika dobowej i tygodniowej normie czasu pracy,
częstotliwości wypłat wynagrodzenia za pracę,
wymiarze przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego,
obowiązującej pracownika długości okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
układzie zbiorowym pracy, którym pracownik jest objęty,

Pracodawca powinien też powiadomić Cię i uzyskać na piśmie potwierdzenie zapoznania się z wewnętrznymi regulacjami w organizacji. Przede wszystkim dotyczy to regulaminu pracy i wynagrodzeń, premiowania, ochrony tajemnicy przedsiębiorcy, ale także instrukcji lub procedur obowiązujących na stanowisku pracy.

Jeśli nie masz takich dokumentów – upomnij się o nie!

Krok 5. Szkolenie BHP

Nie można podjąć się wykonywania pracy, jeśli pracownik nie przeszedł przeszkolenia BHP (art. 237(3) § 1-2 k.p.). Powinno się ono zatem odbyć w pierwszym dniu pracy.

Jego brak może świadczyć o tym, że pracodawca nie działa zgodnie z prawem.

Zleceniodawca nie ma obowiązku kierowania zleceniobiorców na badania i szkolenia BHP. Jeśli jednak wykonywana przez zleceniobiorcę praca niesie ze sobą zagrożenia warto przeszkolić zleceniobiorcę z zakresu BHP oraz skierować na badania lekarskie. Jest to jednak indywidualna decyzja zleceniodawcy. Warto szczegółowe kwestie dotyczące badań i szkoleń BHP uregulować pomiędzy zleceniobiorcą a zleceniodawcą w samej umowie. Pozwoli to, w razie uchybień w tej materii zarówno ze strony zleceniobiorcy jak i zleceniodawcy, na zerwanie umowy w trybie natychmiastowym lub też (w zależności od zapisów) na odstąpienie od umowy każdej ze stron.

Pomocne w określeniu może być stanowisko Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy w sprawie BHP samozatrudnionych (GNP/426/4560-364/07/PE). Inspektorat pracy precyzuje, że to rodzaj wykonywanego zlecenia powinien determinować, czy zleceniobiorca powinien zostać skierowany na badania oraz szkolenie BHP. Jeśli wykonywane czynności niosą wysoki stopień zagrożenia, to wskazane jest, aby taki zleceniobiorca był dopuszczony do wykonywania zlecenia tylko po wykonaniu przez niego badań oraz po odpowiednim przeszkoleniu z zakresu BHP.

Krok 6. Zgłoszenie do ZUS

Pracodawca ma 7 dni na to, by zgłosić pracownika do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. Zgodnie z art. 36 ust. 4 Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tj. Dz.U.2022.1009) zgłoszenia dokonuje pracodawca na druku ZUS ZUA w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczeń (tj. od dnia nawiązania stosunku pracy).

Możesz samodzielnie sprawdzić, czy firma zgłosiła Cię do ubezpieczeń logując się do portalu PUE ZUS. Jeśli nie masz takiego profilu możesz skorzystać z IKP (Indywidualne Konto Pacjenta) lub w dowolnej placówce zdrowotnej, gdzie jej pracownik korzystając z Twojego numeru pesel, może sprawdzić to, czy jesteś ubezpieczony, w systemie Elektronicznej Weryfikacji Uprawnień Świadczeniobiorców (eWUŚ).

Jeśli po 8 dniach od nawiązania stosunku pracy nie jesteś ubezpieczony w ZUS, to może oznaczać, że firma po prostu nie zgłosiła Cię do ubezpieczeń. Wyjaśnij to z pracodawcą czym prędzej!

Krok 7. Założenie akt osobowych

Każdy pracodawca ma obowiązek prowadzenia dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych pracowników (art. 94 pkt 9a k.p.). Brak prowadzenia dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych stanowi wykroczenie i podlega karze grzywny w wysokości od 1 – 30 tys. zł.

Masz prawo zapoznać się z zawartością swoich akt i masz do nich nieograniczony dostęp. Jeśli zatem podejrzewasz, że pracodawca nie dopełnił formalności związanych z zatrudnieniem, zażądaj wglądu w Twoje akta osobowe.

Co grozi za prace „na czarno” i wypłacanie lub pobieranie wynagrodzenia „pod stołem”?

Konsekwencje niezgodnego z prawem zatrudniania pracowników i niezgłaszania pełnego wynagrodzenia do Urzędu Skarbowego i ZUS niesie ze sobą konsekwencje zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika. Warto jednak pamiętać, że od stycznia 2022 roku zatrudnionemu na czarno pracownikowi nie grożą dodatkowe kary finansowe, jeśli postanowi zgłosić pracodawcę do PIP.

Konsekwencje nielegalnego zatrudniania pracowników dla pracodawcy

Zgodnie z wprowadzonymi 1 stycznia 2022 roku przepisami Polskiego ładu, pracodawca, który zatrudnia pracownika bez umowy pełną odpowiedzialność finansową za swoje działania. Grozi mu:

Mandat karny od 2 – 5 tys. zł. za brak pisemnej umowy z pracownikiem (wysokość mandatu zależy od tego, który raz pracodawca popełnia wykroczenie),
Grzywna w wysokości 1-30 tys. zł. jeśli sprawa trafi do sądu pracy,
Kara 5 tys. zł. za nieopłacanie składek na pracownika,
Kara 3-5 tys. zł. za niezgłoszenie danych mających wpływ na wymiar składek na Fundusz Pracy,
Grzywna do wysokości 720 stawek dziennych lub 3 lata pozbawienia wolności, jeśli zostanie uznany winnym przestępstwa skarbowego,
Pracodawca będzie musiał doliczyć sobie przychód w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę za każdy miesiąc zatrudniania pracownika bez umowy (niezależnie od realnej kwoty wypłacanego wynagrodzenia) i odprowadzić z tego tytułu podatki i składki, przy czym nie będzie mógł tego wydatku zaliczyć w koszt uzyskania przychodu.

UWAGA! Niekiedy pracodawcy próbują zastraszyć pracowników mówiąc im, że sami są też współwinni tego, że zgodzili się na takie zatrudnienie i w razie kontroli dostaną mandat. Od stycznia 2022 roku nie jest to już prawdą.

Konsekwencje pracy „na czarno” dla pracownika lub pobierania wynagrodzenia „pod stołem”

Jeśli pracujesz bez umowy to:

Nie masz ubezpieczenia zdrowotnego i nie możesz bezpłatnie korzystać z pomocy medycznej NFZ,
W razie choroby nie otrzymujesz zasiłku chorobowego, czyli pozostajesz bez środków do życia,
W razie wypadku w pracy nie przysługuje Ci żadne odszkodowanie,
Jeśli w wyniku wypadku lub choroby staniesz się niezdolny do pracy, Twój staż ubezpieczenia może okazać się za niski by otrzymać rentę. Pozostaniesz bez środków do życia,
Mimo tego, że pracujesz, twój staż pracy nie rośnie – zatem nie zyskujesz prawa do emerytury (nawet tej minimalnej, gwarantowanej przez rząd – aby ją otrzymać, trzeba bowiem przepracować legalnie minimum 20 lat – kobiety lub 25 lat - meżczyźni),
Z Twojego wynagrodzenia nie są pobierane składki na ubezpieczenie społeczne, zatem w przyszłości twoja emerytura (o ile w ogóle ją będziesz dostawać) będzie niska,
Nie przysługuje Ci urlop od pracy,
Nie jesteś wysyłany na badania kontrolne do lekarza medycyny pracy. W efekcie możesz być narażony na czynniki, które będą dla Ciebie szczególnie niebezpieczne i stracić zdrowie,
Nie możesz mieć pewności, że pracodawca wypłaci Ci wynagrodzenie za przepracowany czas. Jeśli tego nie zrobi, nie masz żadnych możliwości, by od niego wyegzekwować wynagrodzenie,
W razie utraty pracy brak możliwości uzyskania zasiłku dla bezrobotnych.

Jeśli pobierasz wynagrodzenie częściowo „pod stołem” to:

Jeśli się rozchorujesz, Twój zasiłek chorobowy będzie znacznie niższy niż Twoje realne wynagrodzenie,
Jeśli w wyniku wypadku lub choroby staniesz się niezdolny do pracy, Twoja renta będzie niska,
Jeśli jesteś kobieta i zajdziesz w ciąże, Twój zasiłek macierzyński będzie niski,
Z Twojego wynagrodzenia pobierane są znacznie niższe składki na ubezpieczenie społeczne, zatem w przyszłości twoja emerytura będzie niska,
Jeśli legalnie otrzymujesz mniej, niż wynosi minimalne wynagrodzenie za pracę (np. formalnie jesteś zatrudniony na ½ etatu przy najniższym wynagrodzeniu) to możesz mieć kłopot z uzyskaniem prawa tzw. emerytury minimalnej. Zgodnie z prawem miesiące, w których składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe były obliczone od podstawy wymiaru niższej od kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, uwzględnia się w części odpowiadającej proporcji tej podstawy do kwoty minimalnego wynagrodzenia. W praktyce oznacza to, że jeśli będziesz pracować 12 miesięcy, ale formalnie zatrudniony będziesz na pół etatu z minimalnym wynagrodzenie, do okresu składkowego zostanie zaliczone jedynie 6 miesięcy pracy. W efekcie dopiero 40 lat pracy na takich zasadach pozwoliłoby Ci osiągnąć minimalną emeryturę.
Nie możesz mieć pewności, że pracodawca wypłaci Ci pełne wynagrodzenie za przepracowany czas. Jeśli tego nie zrobi, nie masz żadnych możliwości, by od niego wyegzekwować wyższe wynagrodzenie.

Warto podkreślić, że wprowadzony 1 stycznia 2022 roku Polski Ład, przerzucił na pracodawcę całość obciążeń i kar związanych z nielegalnym zatrudnieniem.

Od stycznia 2022 roku, w sytuacji kontroli PIP i ujawnienia pracy „na czarno” lub pobierania części wynagrodzenia „pod stołem” PRACOWNIK NIE PONOSI KONSEKWENCJI FINANSOWYCH ANI PRAWNYCH, czyli:

Nie zapłaci podatku od dochodów z tytułu nielegalnego zatrudnienia ani od zaniżonych zarobków (zrobi to za niego pracodawca),
Nie zapłaci składek na ubezpieczenia społeczne od ujawnionego wynagrodzenia (zrobi to za nieco pracodawca),
Uzyska dostęp do opieki zdrowotnej i świadczeń z ubezpieczeń społecznych (emerytur, rent i zasiłków).

Zgłoszenie nielegalnych praktyk pracodawcy do PIP nie wiąże się już z żadnymi negatywnymi konsekwencjami dla pracownika.

Jak widzisz, praca na czarno jest całkowicie nieopłacalna dla pracownika. A jeśli zorientujesz się, że pracodawca zatrudnił Cię nielegalnie, to nie musisz się martwić, że poniesiesz negatywne konsekwencje. Warto jak najszybciej zgłosić to do Państwowej Inspekcji Pracy (PIP).